Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) charakteryzuje się bólem, obrzękiem stawów, ograniczeniem ruchu i postępującą destrukcją stawów. Choroba ta dotyka od 0,5 do 1% światowej populacji, kobiety chorują około dwa razy częściej niż mężczyźni. Większość nowych przypadków rozpoznaje się u kobiet w wieku od 55 do 64 lat oraz u mężczyzn w wieku od 65 do 75 lat. Duży odsetek pacjentów z RZS (około 70%) wytwarza autoprzeciwciała przeciwko cytrulinowanym peptydom (ACPA). W konsekwencji powstają kompleksy immunologiczne i postępuje stan zapalny stawów.
Autoprzeciwciała w RZS pojawiają się średnio od 3 do 5 lat, a czasem nawet na 15 lat przed pierwszymi dolegliwościami ze strony stawów. Najważniejszymi autoprzeciwciałami w przedklinicznym RZS są czynnik reumatoidalny (RF) i ACPA oraz te skierowane przeciwko: Sa (cytrulinowana wimentyna) i cytrulinowanemu peptydowi enolazy 1 (CEP-1). Do wykrywania ACPA jako antygeny docelowe stosuje się głównie cykliczne cytrulinowane peptydy (CCP). ACPA są specyficzne dla RZS i wskaźników ciężkiego, erozyjnego, destrukcyjnego przebiegu. Podczas przejścia z fazy niezróżnicowanego zapalenia stawów w kierunku RZS, poziomy ACPA wzrastają i pozostają wysokie. ACPA mają wysoką wartość predykcyjną dla rozwoju RZS. Ich wykrycie wspomaga wczesne rozpoznanie choroby.
Od 2010 roku oznaczanie ACPA jest elementem kryteriów klasyfikacji RZS American College of Rheumatology (ACR) i European League Against Rheumatism (EULAR). ACPA są określane równolegle z czynnikami reumatoidalnymi. Zgodnie z systemem punktacji klasyfikacji ACR/EULAR, wysokie miano ACPA lub RF ma większe znaczenie dla rozpoznania RZS niż miano niższe. Wyniki badań laboratoryjnych, takie jak zwiększona szybkość sedymentacji erytrocytów, zwiększone stężenie białka C-reaktywnego oraz wykrycie RF i/lub ACPA, wskazują na RZS.
Dzięki testom ELISA i ChLIA dostępne są dwa różne systemy testowe do oznaczania autoprzeciwciał przeciwko CCP. W wykrywaniu ACPA za złoty standard uważany jest antygen CCP drugiej generacji (CCP 2). Systemy testowe oparte na tym antygenie zapewniają najwyższą czułość (80%, ze specyficznością 98%). Przeciwciała przeciwko CCP to głównie przeciwciała klasy IgG, które są bardziej specyficzne niż RF, o podobnej czułości. Przeciwciała anty-CCP znajdują się u nawet do 60% pacjentów RF-ujemnych.
Wykrywanie przeciwciał przeciwko CEP-1 jest wysoce specyficzne dla RZS (swoistość: 97,6%) i dlatego nadaje się jako test uzupełniający do potwierdzania wyników serologicznych. Co więcej, wykrycie przeciwciał anty-CEP-1 wspiera stratyfikację ryzyka: przeciwciała anty-CEP-1 są związane z nadżerkowym przebiegiem choroby oraz ze śródmiąższowymi chorobami płuc (Alunno i wsp. 2018). Co więcej, przeciwciała anty-CEP-1 występują z podtypem RZS, w którym palenie tytoniu i allele „wspólnego epitopu” HLA-DRB1 stanowią główne czynniki ryzyka (Mahdi i wsp. 2009). Ponieważ przeciwciała anty-CEP-1 są skierowane przeciwko antygenowi docelowemu, który faktycznie występuje w RZS, ich wykrycie może zapewnić wgląd w przyczynę i patogenezę choroby.
