Autoimmunologiczne zapalenia mózgu to grupa chorób, która ze względu na tajemniczą patogenezę, nowe badania diagnostyczne oraz możliwości terapeutyczne jest obecnie w centrum zainteresowania badaczy z wielu wiodących ośrodków akademickich. Od 2005 roku w literaturze naukowej ukazują się publikacje definiujące nowe autoimmunologiczne choroby neuropsychiatryczne (wcześniej określane często jako idiopatyczne), w patogenezę których zaangażowane są autoprzeciwciała oraz cytotoksyczne limfocyty T. Te elementy układu odpornościowego człowieka mogą atakować struktury własnego organizmu, w tym antygeny zlokalizowane w centralnym układzie nerwowym (CNS, ang. central nervous system).
Temat zapaleń mózgu o podłożu autoimmunologicznym jest w ostatnim czasie tak często poruszany również ze względu na pierwsze objawy tych chorób, które najczęściej przybierają postać zaburzeń psychiatrycznych, co z kolei nierzadko przyczynia się do stawiania błędnych diagnoz i przykrych konsekwencji dla pacjenta. Badania naukowe nad różnymi postaciami zapalenia mózgu ujawniły nowe mechanizmy autoimmunologiczne. W zależności od lokalizacji procesu zapalnego mogą one zmieniać pamięć, zachowanie, zdolności poznawcze i powodować zaburzenia nastroju, psychozę, napady padaczkowe lub nieprawidłowe ruchy. Z tego powodu ważne jest, aby, szczególnie wśród psychiatrów, zwiększać wiedzę na temat autoimmunologicznych chorób neuropsychiatrycznych, które mogą naśladować choroby psychiatryczne, zwłaszcza uporczywe zaburzenia nastroju i schizofrenię. Objawy psychotyczne mogą występować przede wszystkim u pacjentów cierpiących na limbiczne zapalenie mózgu w przebiegu autoimmunologicznego zapalenia mózgu. W związku z możliwą paranowotworową etiologią zaburzeń psychicznych u pacjentów z objawami zapalenia mózgu o nieznanej przyczynie należy wykonać badania w kierunku chorób nowotworowych (np. potworniaka jajnika czy drobnokomórkowego raka płuc). W tej grupie chorych obecność objawów neurologicznych i autoprzeciwciał stwierdza się zwykle 3 do 5 miesięcy przed rozpoznaniem nowotworu leżącego u podłoża choroby.
Ze względu na konieczność leczenia przeciwnowotworowego i/lub immunosupresyjnego postawienie właściwej diagnozy jest kluczowe dla decyzji terapeutycznych i rokowania. Limbiczne zapalenie mózgu można zdiagnozować za pomocą badania przeciwciał antyneuronalnych (przeciwko wewnątrzkomórkowym antygenom paraneoplastycznym: Hu, Ma2, CV2, amfifizynie lub antygenom błony komórkowej: receptorom glutaminianu (typ NMDA oraz AMPA), VGKC, receptorom GABAB). Przeciwciała przeciwko antygenom błony komórkowej neuronów są wysokospecyficzne, jednak wykrycie niskiego miana w surowicy powinno być interpretowane ostrożnie. Dlatego, by ocenić miano przeciwciał, zalecane jest równoległe badanie płynu mózgowo-rdzeniowego i surowicy. Ostatecznie wynik badania świadczący o wykryciu przeciwciał antyneuronalnych zawsze powinien być analizowany łącznie z obrazem klinicznym pacjenta. Tylko holistyczne podejście do zdrowia pacjenta umożliwia trafną diagnozę, która w przypadku zapalenia mózgu tak bardzo rzutuje na wybór skutecznej terapii.
Podsumowanie
Objawy psychiczne autoimmunologicznego zapalenia mózgu to:
- urojenia, halucynacje (wzrokowe i słuchowe)
- stany lękowe
- zmiany osobowości (gwałtowne wahania nastroju, brak zahamowań w kontaktach społecznych, nietypowe zachowanie), pobudzenie
- bezsenność
- zaburzenia mowy (dotyczące treści, tempa, rytmu, melodii, siły i modulacji, mowa mimowolna)
- zaburzenia odżywiania (utrata apetytu, zaburzenia smaku, nudności, obżarstwo)
- deficyty poznawcze i pamięci, szybko postępujące otępienie
Materiałem do badań przy podejrzeniu autoimmunologicznego zapalenia mózgu może być:
- surowica (diagnostyka w kierunku przeciwciał anty-Hu, Yo, Ri, Ma, CV2, amfifizynie, LGI1, CASPR2; VGKC-kompleks)
- surowica i płyn mózgowo-rdzeniowy (diagnostyka w kierunku przeciwciał anty-NMDAR, GABABR, AMPAR)
Dlaczego warto badać przeciwciała antyneuronalne?
- W związku z możliwym ciężkim przebiegiem choroby prowadzącym nawet do śmierci, przeciwciała antyneuronalne powinny być oznaczane u wszystkich pacjentów z objawami zapalenia mózgu o nieznanej przyczynie oraz przy podejrzeniu zapalenia układu limbicznego.
- Szczególnie dotyczy to młodych kobiet (nowotworem indukującym produkcję przeciwciał często bywa potworniak jajnika) oraz dotychczas zdrowych osób, u których nagle wystąpiły epizody psychotyczne bądź objawy neurologiczne.
Piśmiennictwo
- Kayser M.S., Dalmau J., The emerging link between autoimmune disorders and neuropsychiatric disease, J Neuropsychiatry Clin Neurosci 2011, 23: 90–97, doi: 10.1176/appi.neuropsych.23.1.90.
- Quaranta G., Bucci N., Toni C., Perugi G., Psychotic and nonpsychotic mood disorders in autoimmune encephalitis: diagnostic issues and research implications, Neuroimmunol Neuroinflammation 2015, 2: 228–236.
- Vitaliani R., Mason W., Ances B., Zwerdling T., Jiang Z., Dalmau J., Paraneoplastic encephalitis, psychiatric symptoms, and hypoventilation in ovarian teratoma, Ann Neurol2005, 58: 594–604.
- Moscato E.H., Jain A., Peng X., Hughes E.G., Dalmau J., Balice-Gordon R.J., Mechanisms underlying autoimmune synaptic encephalitis leading to disorders of memory, behavior and cognition: insights from molecular, cellular and synaptic studies, Eur J Neurosci 2010, 32: 298–309.
Barbara Pawłowska
Zastępca Kierownika Działu Informacji Naukowej, Kierownik ds. Szkoleń On-line