Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) jest odzwierzęcą chorobą zakaźną wywoływaną przez wirusa kleszczowego zapalenia mózgu (ang. tick-borne encephalitis virus, TBEV) i jedną z najczęściej rozpoznawanych neuroinfekcji w Polsce. Do rozwoju KZM dochodzi głównie na skutek ukłucia przez zakażonego kleszcza, rzadziej w wyniku spożycia niepasteryzowanego mleka i/lub produktów mlecznych, pochodzących od zakażonych zwierząt, np. kóz, owiec lub krów. Wyróżnia się trzy podtypy wirusa KZM:

• europejski (TBEV-Eu),
• syberyjski (TBEV-Sib),
• dalekowschodni (TBEV-FE).

Około jednej trzeciej zakażeń wirusem KZM przebiega bezobjawowo. W pozostałych przypadkach infekcja objawia się nagłym początkiem i przebiega dwufazowo, z fazą zwiastunową oraz fazą neuroinfekcji. Symptomy KZM zazwyczaj pojawiają się między 7. a 14. dniem od zetknięcia się z zakażonym kleszczem. U chorych, u których objawy zwiastunowe są nieobecne lub skąpe, inkubacja choroby może trwać nawet do 4 tygodni. Choroba zwykle rozpoczyna się od nieswoistych objawów grypopodobnych, które utrzymują się przez mniej więcej tydzień, po czym ustępują. Po bezobjawowej przerwie, trwającej około tygodnia, średnio jedna trzecia pacjentów wkracza w drugą fazę infekcji, podczas której wirus dociera do ośrodkowego układu nerwowego. Typowe symptomy obejmują wysoką gorączkę i objawy neurologiczne, takie jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego.

Na całym świecie odnotowuje się rocznie od 10 000 do 12 000 przypadków. W Polsce każdego roku zgłaszanych jest od 200 do 300 zachorowań, jednak w 2022 r. było ich aż 445! Nowe przypadki aktualnie odnotowywane są na terenie całej Polski.

Rozpoznanie KZM – badania serologiczne

Ze względu na brak charakterystycznych objawów odróżniających KZM od innych neuroinfekcji wirusowych diagnostyka tej choroby wymaga badań laboratoryjnych. Należy podkreślić, że rozpoznanie zapalenia mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych możliwe jest dopiero w momencie wystąpienia objawów neurologicznych – w fazie neuroinfekcji.

W diagnostyce KZM zalecaną metodą jest badanie specyficznych przeciwciał klasy IgM i IgG w surowicy lub płynie mózgowo-rdzeniowym (PMR), które pozwala na laboratoryjne potwierdzenie tej neuroinfekcji. Zazwyczaj przeciwciała klasy IgM i IgG są wykrywalne w surowicy podczas fazy zajęcia ośrodkowego układu nerwowego. Swoiste przeciwciała klasy IgM osiągają najwyższe stężenie w surowicy i płynie mózgowo-rdzeniowym około 4., 5. tygodnia choroby, po czym zaczynają zanikać. Wykazanie ich obecności po okresie dłuższym niż 10 miesięcy od początku choroby jest możliwe tylko w nielicznych przypadkach.

Swoiste przeciwciała klasy IgG natomiast osiągają maksymalne stężenie około 5., 6. tygodnia choroby i utrzymują się w surowicy krwi mniej więcej przez 10 lat, co zapewnia odporność.

Zgodnie z aktualnymi rekomendacjami Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych (PTEiLChZ) z 2021 r. zakażenie wirusem KZM rozpoznaje się, gdy zostaje spełnione co najmniej jedno z poniższych kryteriów (przypadek potwierdzony):

• jednoczesne wykrycie przeciwciał IgM i IgG swoistych dla KZM w surowicy krwi,
• wykrycie swoistych dla KZM przeciwciał klasy IgM w płynie mózgowo-rdzeniowym (PMR),
• stwierdzenie serokonwersji lub 4-krotnego wzrostu miana przeciwciał swoistych dla KZM w badaniu 2 próbek surowicy,
• wykrycie kwasu nukleinowego wirusa KZM w materiale klinicznym,
• wyizolowanie wirusa KZM z materiału klinicznego.

Stwierdzenie przypadku prawdopodobnego wymaga wykrycia przeciwciał IgM swoistych dla KZM w pojedynczej próbce surowicy.

Warto zaznaczyć, że badania molekularne oparte na łańcuchowej reakcji polimerazy (PCR) nie sprawdzają się w rutynowej diagnostyce KZM, gdyż wykrywanie RNA wirusa jest możliwe jedynie we wczesnej fazie choroby. Z tego powodu PCR nie dostarcza istotnych informacji diagnostycznych w późniejszym, neurologicznym stadium KZM.

Należy wziąć pod uwagę reaktywność krzyżową przeciwciał przeciwko wirusowi KZM (zwłaszcza klasy IgG) z innymi flawiwirusami (wywołującymi m.in. żółtą febrę, dengę czy japońskie zapalenie mózgu). Ponadto w diagnostyce różnicowej powinno się uwzględniać również inne choroby przenoszone przez kleszcze, takie jak borelioza, babeszjoza, anaplazmoza granulocytarna, riketsjozy oraz tularemia.

Nowość: test Anty-TBE Virus ELISA 2.0 (IgG)

Nowością w ofercie firmy EUROIMMUN do ilościowego oznaczania przeciwciał klasy IgG przeciwko wirusowi KZM jest test Anty-TBE ELISA 2.0 (IgG), który z sukcesem zastępuje dwa dostępne w przeszłości testy: Anty-TBE ELISA (IgG) i Anty-TBE ELISA „Vienna” (IgG), oraz łączy w jednym systemie odmienną ocenę ich wyników. Najnowszy test ELISA umożliwia oznaczenie ilościowe swoistych przeciwciał klasy IgG przeciwko wirusowi KZM zarówno w jednostkach względnych (RU/ml), jak i w tzw. jednostkach wiedeńskich (VIEU/ml).

Jednostki wiedeńskie zostały po raz pierwszy wprowadzone w Wiedniu w latach 80. XX w. w celu oceny skuteczności pierwszej zatwierdzonej szczepionki przeciw KZM. Nie stanowią one standardu międzynarodowego, ale są uważane za nieoficjalną jednostkę referencyjną, często stosowaną w praktyce klinicznej do wyciągania wniosków o możliwej ochronie immunologicznej na podstawie indywidualnego stężenia swoistych przeciwciał klasy IgG dla wirusa KZM. Konwersja uzyskanych wyników z jednostek względnych na jednostki wiedeńskie jest teraz możliwa dzięki nowemu testowi Anty-TBE Virus ELISA 2.0 (IgG).

Co więcej, w porównaniu z poprzednim testem ELISA (IgG) umożliwiającym wykrywanie przeciwciał przeciwko wirusowi KZM nowy test zawiera dodatkowy kalibrator – dzięki 4-punktowej krzywej kalibracyjnej pomiar stężenia przeciwciał odbywa się z dużą precyzją i w szerokim zakresie liniowym.

Schemat inkubacji nowego testu został dostosowany do innych dostępnych w ofercie firmy EUROIMMUN testów ELISA służących do diagnostyki serologicznej zakażeń flawiwirusowych. Dzięki temu możliwa jest w pełni zautomatyzowana inkubacja nowego testu przy użyciu analizatora EUROIMMUN I/I-2P lub EUROLabWorkstation ELISA, prowadzona równolegle z innymi testami ELISA istotnymi w kontekście diagnostyki różnicowej (wirus Zachodniego Nilu, wirus dengi, wirus Zika).

Oferta EUROIMMUN do diagnostyki KZM

• Anty-TBE Virus ELISA incl. IgG/RF absorbent (IgM),
• Anty-TBE Virus ELISA 2.0 (IgG),
• Anty-TBE Virus ELISA in CSF (PMR) (IgM),
• Anty-TBE Virus ELISA 2.0 in CSF (PMR) (IgG),
• Flavivirus Mosaic 1 (TBE virus, West Nile virus, Japanese encephalitis virus, Yellow fever virus) IIFT (IgM),
• Flavivirus Mosaic 1 (TBE virus, West Nile virus, Japanese encephalitis virus, Yellow fever virus) IIFT (IgG).

Piśmiennictwo

1. I. Paradowska-Stankiewicz, J. Zbrzeźniak, Kleszczowe zapalenie mózgu w Polsce i na świecie. Ocena sytuacji epidemiologicznej KZM w Polsce w latach 2015–2019 w oparciu o dane pochodzące z nadzoru epidemiologicznego, Pracownia Epidemiologii Chorób Zwalczanych Drogą Szczepień Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP-PZH, Warszawa 2021, https://www.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2021/03/KleszczoweZapalenieMozgu-raport-PZH_2021.pdf
2. E. Kuchar, J. Zajkowska, R. Flisiak, A. Mastalerz-Migas, M. Rosińska, L. Szenborn, P. Wdówik, J. Walusiak-Skorupa, Epidemiologia, diagnostyka i profilaktyka kleszczowego zapalenia mózgu w Polsce i wybranych krajach europejskich – stanowisko polskiej grupy ekspertów, Medycyna Pracy 2021; 72(2): 193–210
3. E. Kuchar, Kleszczowe zapalenie mózgu, https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/zakazenia-wirusowe/165554,kleszczowe-zapalenie-mozgu
4. Zakład Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru NIZP PZH – PIB, Zachorowania na wybrane choroby zakaźne w Polsce od 1 stycznia do 31 grudnia 2022 r. oraz w porównywalnym okresie 2021 r., https://wwwold.pzh.gov.pl/oldpage/epimeld/2022/INF_22_12B.pdf