Celiakia jest przewlekłą chorobą autoimmunizacyjną, która rozwija się na skutek nadwrażliwości na gluten, czyli białko zawarte w pszenicy, jęczmieniu i życie. Schorzenie to występuje u osób predysponowanych genetycznie – wykazano, że celiakia ma silny związek z dziedziczeniem określonych genów. Genami tymi są HLA-DQ2 (występuje u 90–95% chorych) oraz HLA-DQ8 (występuje u 5–10% chorych), które kodują białka występujące na powierzchni komórek układu immunologicznego. Szacuje się, że celiakia dotyczy ok. 1% populacji ogólnej, z czego większość przypadków wciąż nie została zdiagnozowana.
0:58 Najważniejsze fakty o celiakii
01:54 Koncepcja góry lodowej
02:59 Podłoże genetyczne celiakii
04:32 Znaczenie badań genetycznych w celiakii
06:13 Badania genetyczne w ścieżce diagnostycznej celiakii
07:34 EUROArray HLA-DQ2/DQ8
10:11 Podsumowanie
Objawy celiakii
Choroba trzewna może wystąpić w każdym wieku, jej symptomy są bardzo zróżnicowane i mogą dotyczyć każdego układu w organizmie, a obraz kliniczny pacjenta może zmieniać się wraz z wiekiem. Obecnie celiakię określa się jako chorobę ogólnoustrojową o szeregu różnych objawów klinicznych. Różnorodność objawów celiakii jest przyczyną trudności diagnostycznych, z powodu których duża część przypadków wciąż pozostaje nierozpoznana. Z tego względu celiakia często porównywana jest do góry lodowej. Koncepcja ta podkreśla, że najbardziej oczywiste objawy choroby trzewnej, jak np. bóle brzucha czy biegunka, są jedynie częścią obrazu klinicznego i stanowią one „wierzchołek góry lodowej”. Tymczasem wielu pacjentów może doświadczać jedynie atypowych objawów pozajelitowych, co może utrudniać postawienie rozpoznania.
Klasyczne objawy celiakii:
- ograniczony wzrost, utrata masy ciała, opóźnienia w rozwoju psychoruchowym
- przewlekłe biegunki, tłuszczowe stolce, wymioty, bóle brzucha, wzdęcia i powiększony obwód brzucha
- brak apetytu, osłabienie mięśni, częste infekcje
Nietypowe objawy celiakii:
- zmiany w zachowaniu (np. nadpobudliwość, apatia, przewlekłe zmęczenie)
- problemy ze szkliwem i próchnicą, zapalenie kącików ust, zapalenie języka, afty
- osteopenia i osteoporoza, zespół jelita drażliwego
- opryszczkowate zapalenie skóry
- zaburzenia miesiączkowania, trudności z zajściem w ciążę lub poronienia
- objawy neurologiczne, takie jak drgawki, bóle głowy, ataksja, padaczka, depresja
- zapalenie mięśnia sercowego
Ryzykowne geny w celiakii – znaczenie badań genetycznych
Warianty genetyczne w obrębie kompleksu HLA, zwłaszcza HLA-DQ2 i HLA-DQ8, są silnie związane z chorobą trzewną. Szacuje się, że od 90 do 95% chorych na celiakię w Polsce posiada genotyp HLA-DQ2, który składa się z dwóch izoform: HLA-DQ2.5 i HLA-DQ2.2. Pozostałe przypadki charakteryzują się obecnością HLA-DQ8.
Ocena genów HLA-DQ2/DQ8 jest niezwykle użyteczna w określaniu predyspozycji do zachorowania na celiakię, ponieważ mniej niż 1% pacjentów z celiakią nie posiada alleli HLA-DQ2/DQ8. Negatywny wynik badania genetycznego świadczy więc o bardzo niskim ryzyku wystąpienia choroby. Z kolei dodatni wynik wskazuje na podwyższone ryzyko rozwoju celiakii i może stanowić podstawę do regularnych badań serologicznych w celu wczesnego wykrycia choroby i zapobiegania jej powikłaniom poprzez odpowiednią dietę.
Kto powinien wykonać badanie genetyczne?
Badanie genetyczne w kierunku celiakii warto rozważyć u osób należących do grupy podwyższonego ryzyka rozwoju tej choroby. Wśród nich znajdują się:
- krewni osoby chorej na celiakię
- osoby z chorobami autoimmunizacyjnymi towarzyszącymi celiakii: cukrzycą typu 1, chorobą Hashimoto, chorobą Gravesa-Basedowa czy autoimmunologicznym zapaleniem wątroby
- osoby z zespołem Downa, Turnera, Williamsa
- oraz osoby z deficytem przeciwciał w klasie IgA
Ponadto badania genetyczne mogą stanowić wsparcie w postawieniu rozpoznania celiakii, szczególnie w przypadkach, gdy objawy kliniczne są skąpe lub niespecyficzne, a wyniki badań serologicznych niejednoznaczne.
EUROArray HLA-DQ2/DQ8
Firma EUROIMMUN posiada w swoim portfolio test EUROArray HLA-DQ2/DQ8 służący do oceny predyspozycji genetycznej do celiakii. Test ten oparty jest na technologii mikromacierzy.
Wynik badania genetycznego EUROArray HLA-DQ2/DQ8 obejmuje szczegółowy opis wszystkich przebadanych alleli kodujących podjednostki alfa (tj. allel DQA1) i beta (czyli allel DQB1) dla HLA-DQ2.5, HLA-DQ2.2 i HLA-DQ8. Pozytywny wynik w zakresie HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 oznacza obecność obu odpowiadających im podjednostek: alfa i beta. W przypadku genetycznej diagnostyki celiakii im bardziej szczegółowe badanie, tym lepiej. Bardzo ważne jest wskazanie, czy występuje któraś z podjednostek, zwłaszcza jeśli ocena kompletnego zestawu cząsteczki HLA-DQ2/DQ8 wskazuje na wynik negatywny. Obecność nawet niekompletnej cząsteczki HLA-DQ2/DQ8 może predysponować do wystąpienia choroby. Takich szczegółowych informacji dostarcza test EUROArray HLA-DQ2/DQ8.
Wynik zawiera również informację o tym, czy pacjent jest homo- czy heterozygotyczny w obrębie analizowanych genów HLA-DQ2/DQ8. Dzięki różnicowaniu na homo- i heterozygotę możliwe jest dokładniejsze oszacowanie ryzyka wystąpienia choroby. Ze względu na różne znaczenie kliniczne poszczególnych konstelacji alleli istotna jest szczegółowość badania, rozróżnianie homo- i heterozygot oraz interpretacja wyniku z oceną ryzyka. Wynik badania EUROArray HLA-DQ2/DQ8 pozwala na rzetelną ocenę indywidualnego ryzyka zachorowania na celiakię.
Piśmiennictwo
- https://www.euroimmun.pl/jak-zmienil-sie-wynik-testu-hla-dq2-dq8-w-euroimmun-dna-w-ciagu-7-ostatnich-lat/
- Cukrowska, Celiakia – zasady diagnostyki według nowych wytycznych ESPGHAN 2020.
- https://www.euroimmundna.pl/celiakia/
- EUROArray HLA-DQ2/DQ8-h direct. Instrukcja wykonania molekularnego testu genetycznego. Wersja: MN_5320-V_A_PL_C04.docx z 2020-12-14.
