Firma EUROIMMUN wprowadziła na polski rynek diagnostyczny test genetyczny EUROArray HLA-DQ2/DQ8 w 2011 r. Zestaw diagnostyczny do oceny predyspozycji genetycznej do celiakii opracowano i zwalidowano z uwzględnieniem wytycznych ESPGHAN opublikowanych dopiero rok później. Mimo iż oficjalne rekomendacje ESPGHAN od tego czasu nie uległy zmianie, to firma EUROIMMUN reagowała na nowe doniesienia naukowe oraz informacje zwrotne od specjalistów gastroenterologii, by udoskonalić test HLA-DQ2/DQ8. Naszym celem było uzyskanie jak najbardziej szczegółowego wyniku, zapewniającego rzetelną i pewną interpretację, uwzględniającą wszystkie przypadki z grupy ryzyka celiakii (tj. bardzo wysokie, wysokie i niskie ryzyko).

Wynik badania HLA-DQ2/DQ8 rozpisany jest na tak zwane allele (warianty genu), które kodują podjednostkę alfa (allel DQA1) i beta (allel DQB1). Z dodatnim wynikiem w zakresie HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 mamy do czynienia, gdy obecne są obydwie odpowiadające im podjednostki: alfa i beta (rys. 1).

Rys. 1. Warianty genetyczne charakterystyczne dla pacjentów z celiakią. Na podstawie: F. Megiorni, A. Pizzuti, HLA-DQA1 and HLA-DQB1 in celiac disease predisposition: practical implications of the HLA molecular typing. Journal of Biomedical Science 2012; 19: 88.

W pierwszej wersji testu EUROArray HLA-DQ2/DQ8 wynik zawierał:

1. szczegółowy raport cząstkowy, uwzględniający kontrole wewnętrzne zastosowane w teście oraz wykaz wszystkich badanych alleli wraz z ich oceną i opisem: pozytywny/negatywny
2. podsumowanie wyniku HLA-DQ2/DQ8 z opisem: pozytywny DQ2 (allele DQA1*05 i DQB1*02), pozytywny DQ8 (allele DQA1*03:01 i DQB1*03:02) lub negatywny

Wynik ze szczegółowym wykazem badanych alleli okazał się trudny w interpretacji dla gastroenterologów, którzy musieli pamiętać, za jaką podjednostkę odpowiada dany allel. Ponadto stwierdzono, że w zakresie HLA-DQ2 nie tylko izoforma HLA-DQ2.5 kodowana przez allele DQA1*05 i DQB1*02 predysponuje do celiakii. Druga forma, określana jako HLA-DQ2.2 (allele DQA1*02 i DQB1*02), także może być powiązana z celiakią, choć charakteryzującą się łagodniejszym przebiegiem.

Z tego względu w drugiej wersji testu EUROArray HLA-DQ2/DQ8 wprowadzono następujące zmiany:

1. wykaz badanych alleli w szczegółowym raporcie cząstkowym zastąpiono łatwiejszym w interpretacji wykazem badanych podjednostek alfa i beta
2. podsumowanie wyniku zawierało szerszą ocenę – niezależnie dla: HLA-DQ2.5, HLA-DQ2.2 i HLA-DQ8
3. dodano komentarz do wyniku z zaleceniem dalszych badań i konsultacji, jeśli było to wskazane

Nie zawsze jednak predyspozycja do celiakii jest tak prosta do oceny. Czasem w próbce wykrywa się obecność tylko jednego allelu, odpowiadającego za jedną podjednostkę, alfa lub beta (nie powstaje wówczas pełna cząsteczka HLA-DQ2/DQ8). W takim przypadku zgodnie z obowiązującymi rekomendacjami (ESPGHAN 2012) powinniśmy wydać wynik negatywny, oznaczający, że pacjent nie ma genotypu HLA-DQ2/DQ8 i tym samym predyspozycji do celiakii. Nie jest to jednak prawda. Wykazano, że obecność allelu DQB1*02, kodującego podjednostkę beta dla DQ2, w układzie homozygotycznym (tj. w dwóch jednakowych kopiach) niesie wysokie ryzyko celiakii. Jedna na 26 osób z takim wariantem genetycznym zachoruje na celiakię. Jeśli natomiast allel ten występuje w układzie heterozygotycznym (tylko jedna kopia genu), groźba choroby jest znacząco mniejsza, bo 1:210.

Trzecia, najnowsza aktualizacja testu EUROArray HLA-DQ2/DQ8 dotyczyła zatem uwzględnienia informacji o homozygotyczności lub heterozygotyczności w zakresie HLA-DQ2.5 i HLA-DQ2.2 oraz podjednostki beta dla HLA-DQ2.5/DQ2.2.

Obecnie interpretacja wyniku HLA-DQ2/DQ8 zawiera następujące elementy:

1. wynik w zakresie HLA-DQ2.5, HLA-DQ2.2 i HLA-DQ8 rozumiany jako obecność kompletnej cząsteczki zbudowanej z obu podjednostek: alfa i beta
2. wykaz wszystkich badanych alleli kodujących podjednostki alfa i beta dla DQ2 i DQ8 ze wskazaniem, czy któraś z nich jest pozytywna (jako pojedyncza), zwłaszcza jeśli wynik dla kompletnej cząsteczki HLA-DQ2/DQ8 został oceniony jako negatywny
3. wskazanie, czy HLA-DQ2.5, HLA-DQ2.2 lub pojedyncza podjednostka beta dla HLA-DQ2.5/DQ2.2 występuje w układzie homozygotycznym (2 kopie genu) bądź heterozygotycznym (1 kopia genu) – ma to bezpośrednie przełożenie na szacowanie stopnia ryzyka celiakii
4. komentarz do uzyskanych danych z zaleceniem dalszych badań lub konsultacji, jeśli tego wymaga sytuacja

Większość laboratoriów ogranicza się do podania w wyniku badania HLA-DQ2/DQ8 tylko danych wymienionych w pkt 1, podczas gdy dopiero pełen zakres informacji (pkt 2, 3 i 4) pozwala na rzetelną ocenę indywidualnego ryzyka zachorowania na celiakię. Szczególnie przydatne jest uwzględnienie w analizie homozygotyczności i heterozygotyczności. Na przykład ryzyko rozwoju celiakii przy dodatnim wyniku dla:

• HLA-DQ2.5, homozygota, wynosi 1:10
• podjednostki beta HLA-DQ2.5/DQ2.2, homozygota, wynosi 1:26
• HLA-DQ2.5, heterozygota, wynosi 1:35
• podjednostki beta HLA-DQ2.5/DQ2.2, heterozygota, wynosi 1:210

Wynik spełniający te standardy zapewnia Laboratorium genetyczne EUROIMMUN DNA.

Piśmiennictwo

1. EUROArray HLA-DQ2/DQ8-h direct. Instrukcja wykonania molekularnego testu genetycznego. Wersja: MN_5320-V_A_PL_C01.docx z 2017-11-16.
2. Megiorni F., Pizzuti A., HLA-DQA1 and HLA-DQB1 in celiac disease predisposition: practical implications of the HLA molecular typing. Journal of Biomedical Science 2012; 19: 88.
3. Husby S. et al., European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition Guidelines for the diagnosis of celiac disease. Journal of Pediatric Gastroenterology and Nutrition 2012; 54 (1): 136–160.
4. Karell K. et al., HLA Types in celiac disease patients not carrying the DQA1*05-DQB1*02 (DQ2) heterodimer: results from the European Genetics Cluster on celiac disease. Human Immunology 2003; 64: 469–477.
5. Spurkland A. et al., HLA-DR and -DQ genotypes of celiac disease patients serologically typed to be non-DR3 or non-DR5/7. Human Immunology 1992; 35: 188–192.