Gruźlica, jedna z najstarszych chorób zakaźnych w dziejach ludzkości, wciąż plasuje się w pierwszej dziesiątce infekcyjnych przyczyn zgonu, a w 2020 r. była na drugim miejscu zaraz po COVID-19. Jak wynika z danych zawartych w najnowszym raporcie WHO, w samym tylko 2021 r. ponad 10 mln osób na świecie zachorowało na gruźlicę, a 1,6 mln zmarło na skutek tej choroby. Ponadto prawdopodobnie u 3 mln osób gruźlica nie została zdiagnozowana i nie była leczona. Szacuje się, że nawet 25% wszystkich ludzi jest zakażonych prątkiem gruźlicy, z czego u 10% rozwija się aktywna, zakaźna postać choroby.

Gruźlica na świecie

W 2021 r. w krajach Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego odnotowano ponad 33 000 przypadków gruźlicy, a 34% ogółu chorych stanowili cudzoziemcy. Osoby w wieku od 25 do 64 lat to 65,8% chorych, przy czym dwukrotnie częściej gruźlica występowała u mężczyzn. Dzieci poniżej 15. roku życia stanowiły 3,5% przypadków. Największą zapadalność, wynoszącą 41,6 na 100 000 ludności, odnotowano w Rumunii, gdzie całkowita liczba zdiagnozowanych przypadków gruźlicy wynosiła prawie 8000.

Wzrosła również szacunkowa liczba chorych na gruźlicę wielolekooporną (MDR-TB), z opornością prątków na ryfampicynę i izoniazyd, a 90% wszystkich przypadków skupiło się w 30 krajach świata, w tym na Białorusi, Ukrainie, w Rosji i Mołdawii. Największe odsetki pacjentów z MDR-TB wśród ogółu chorych ze znanym wynikiem lekowrażliwości stwierdzono w Estonii (28,4%) i na Litwie (17,5%).

Gruźlica w krajach rozwiniętych występuje rzadziej w porównaniu z krajami rozwijającymi się, jednak nadal pozostaje istotnym zagadnieniem zdrowotnym i szczególnie ważne jest jej monitorowanie. Osoby migrujące z obszarów, gdzie choroba jest szeroko rozpowszechniona, mogą stanowić potencjalne źródło zakażenia, jeśli są nosicielami bakterii. W następstwie inwazji Rosji na Ukrainę do września 2023 r. ponad 15 mln Ukraińców przekroczyło granicę ukraińsko-polską. Zgodnie z raportem WHO Ukraina plasuje się na czwartym miejscu pod względem liczby zachorowań na gruźlicę w regionie europejskim, podczas gdy globalnie posiada piątą co do wielkości liczbę potwierdzonych przypadków gruźlicy wielolekoopornej. Niepokoić może również wysoki odsetek koinfekcji gruźlicy z HIV, odsetek przypadków MDR-TB i XDR-TB, wynoszący blisko 20%, oraz wysoka zachorowalność wśród dzieci.

Gruźlica w Polsce

W Polsce analiza sytuacji epidemiologicznej i dane o przypadkach gruźlicy gromadzone są w Krajowym Rejestrze Zachorowań na Gruźlicę, prowadzonym przez Instytut Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie. Zebrane dane przekazuje się następnie do Europejskiego Centrum do spraw Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC) oraz do Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), które przygotowują raporty zbiorcze z całego świata.

W 2022 r. w Polsce zarejestrowano 4314 zachorowań na gruźlicę, co oznacza o 17,5% przypadków więcej niż w roku poprzednim. Największą zapadalność na tę chorobę odnotowano w województwach śląskim, lubelskim i dolnośląskim. Najczęstszą jej postacią była gruźlica płuc, która stanowiła 96,2% wszystkich zachorowań, w 23 przypadkach gruźlica płuc występowała razem z gruźlicą pozapłucną.

Zapadalność na gruźlicę w Polsce w 2022 r. wg województw – współczynniki na 100 000 ludności (za: Gruźlica i choroby układu oddechowego w Polsce w 2022 r., red. M. Korzeniewska-Koseła, Warszawa 2023).

Współczynnik zapadalności na gruźlicę był tym większy, im starsza była grupa wiekowa, ale tylko do 64. r.ż. U seniorów, po raz pierwszy od 2015 r., zaobserwowano niższą zapadalność na gruźlicę w porównaniu z młodszymi pacjentami. Jeśli chodzi o dzieci do 14. r.ż., zgłoszono 42 przypadki tej choroby, w tym 35 przypadków gruźlicy płuc i 7 gruźlicy pozapłucnej. U młodzieży w wieku od 15 do 19 lat zarejestrowano 58 zachorowań. Przypadki tej choroby u cudzoziemców stanowiły 6,8% wszystkich zachorowań, z czego największą grupą byli Ukraińcy, następnie Gruzini i Hindusi. Odnotowano również 126 przypadków gruźlicy z opornością na co najmniej 1 lek przeciwprątkowy, w tym 65 chorych na gruźlicę wielolekooporną (MDR-TB).

Gruźlica – ogólnoświatowy problem zdrowotny

Ze względu na to, że gruźlica wciąż stanowi realny ogólnoświatowy problem zdrowotny, kluczowa jest jej wczesna i prawidłowa diagnostyka. U większości zakażonych choroba ta występuje w postaci latentnej (LTBI) i nie wywołuje żadnych objawów, jednak u 10% pacjentów LTBI przekształca się po pewnym czasie w postać aktywną. Zależnie od umiejscowienia siedlisk prątków zakażony może doświadczać różnych objawów choroby. Zazwyczaj są to: złe samopoczucie, przewlekły kaszel, duszność, podwyższona temperatura ciała, utrata łaknienia, krwioplucie. Nieleczona gruźlica może prowadzić do wielu groźnych powikłań, w tym uszkodzenia płuc i gruźliczego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.

Zjawisko aktywacji gruźlicy obserwuje się najczęściej u osób z obniżoną odpornością, pacjentów leczonych lekami immunosupresyjnymi, zakażonych wirusem HIV, seniorów i dzieci. To właśnie osoby z grupy ryzyka są najbardziej narażone na ciężki przebieg choroby, a leczenie gruźlicy może u nich trwać znacznie dłużej. Dlatego w przypadku LTBI kluczowa jest wczesna diagnoza i wdrożenie odpowiedniej terapii, aby zapobiegać progresji do aktywnej postaci choroby i dalszemu rozprzestrzenianiu się gruźlicy w społeczeństwie.

Piśmiennictwo

1. Gruźlica i choroby układu oddechowego w Polsce w 2022 r., red. M. Korzeniewska-Koseła, Warszawa 2023.