Nasz system odpornościowy związany z układem pokarmowym poddawany jest wyzwaniom wynikającym z konieczności odróżniania bezpiecznych i potencjalnie szkodliwych dla organizmu czynników. W normalnych warunkach fizjologicznych system adaptacji komórkowej zapewnia tkankom równowagę (tzw. homeostazę). Śluzówka jelita ma zdolność zatrzymania zapalenia i wykształcenia tolerancji na niegroźne antygeny pochodzące ze składników diety czy flory bakteryjnej naturalnie zasiedlającej jelita. Zakres tolerancji może się jednak zmieniać pod wpływem czynników zewnętrznych, takich jak infekcje wirusowe, bądź ryzyka dodatkowego, np. uwarunkowań genetycznych wywołujących odpowiedź immunologiczną i zapalną.

Celiakia jest przykładem schorzenia będącego wynikiem zakłóceń w działaniu obronnych mechanizmów adaptacyjnych, odpowiedzialnych za tolerancje, m.in. pokarmowe. U osób predysponowanych genetycznie (HLA-DQ2/DQ8) spożycie glutenu uruchamia odpowiedź układu immunologicznego, objawiającą się produkcją autoprzeciwciał przeciw transglutaminazie tkankowej IgA (anty-tTG IgA). Oznacza to, że pod wpływem stresora (glutenu) organizm zwalcza własne komórki, czego efektem jest uszkodzenie śluzówki jelita.

Celiakia nierzadko skorelowana jest z inną chorobą. Okazuje się, że występuje trzykrotnie częściej u pacjentów z mukowiscydozą, a dodatnie wyniki anty-tTG IgA stwierdza się u ponad 4% chorych, nawet przy braku cech atrofii kosmków jelitowych. Mukowiscydoza to ciężka choroba genetyczna, charakteryzująca się gromadzeniem gęstego śluzu w płucach i jelitach. Jej przyczyną jest mutacja w genie CFTR odpowiedzialnym za transport jonów przez błonę komórkową. Powoduje to za mały poziom płynu powierzchniowego w nabłonku dróg oddechowych. Śluz staje się zbyt gęsty i zatyka drogi oddechowe, stając się przy tym doskonałą pożywką dla bakterii. Zakłócenie funkcji CFTR pociąga za sobą także inne nieprawidłowe reakcje immunologiczne, w tym również w jelicie. Ich konsekwencje są zbliżone do tych wywoływanych przez gluten u osób chorych na celiakię.

Międzynarodowy zespół dra Luigiego Maiuriego postanowił zbadać podobieństwa między celiakią i mukowiscydozą na poziomie molekularnym. Wykorzystano wrażliwe na gluten ludzkie linie komórek jelitowych. Naukowcy odkryli, że jeden specyficzny peptyd (P31-43) bezpośrednio wiąże się z CFTR i upośledza jego funkcję. Interakcja ta wyzwala stres komórkowy i stan zapalny, co sugeruje, że CFTR pośredniczy w nadwrażliwości na gluten u pacjentów z celiakią. Reakcja P31-43/CFTR może być hamowana przez lek o nazwie VX-770 (Iwakaftor), odgrywający rolę wzmacniacza CFTR. VX-770 chroni komórki nabłonka wrażliwe na gluten przed jego szkodliwym działaniem i związanymi z tym objawami jelitowymi.

Jedyną formą terapii celiakii pozostaje ścisła dieta bezglutenowa, ale opisywane odkrycie może posłużyć za punkt wyjścia do wykorzystania wzmacniacza CFTR, pierwotnie stosowanego w leczeniu mukowiscydozy, do opracowania nowej metody terapii celiakii.

Piśmiennictwo

V.R. Villella et al., A pathogenic role for cystic fibrosis transmembrane conductance regulator in celiac disease. The EMBO Journal (2018) e100101. DOI 10.15252/embj.2018100101 | Published online 29.11.2018.