Zmiany klimatyczne sprzyjają rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych na całym świecie, także w regionach, które dotąd nie były z nimi kojarzone. Obserwujemy zarówno transmisję, jak i nawrót chorób, które uznawano za wyeliminowane. Czynniki środowiskowe, takie jak temperatura, opady deszczu i wilgotność, mają istotny wpływ na wiele patogenów. Mogą oddziaływać na nie bezpośrednio, wpływając na ich cykle życiowe, rozmnażanie i przeżywalność, lub pośrednio – modyfikując środowisko, w którym występują. Często prowadzi to do zmian w ich ostatecznym rozmieszczeniu geograficznym.

Związek między zmianami klimatu a chorobami zakaźnymi

Zmiany klimatyczne, zwłaszcza wzrost temperatury i zmienność opadów, znacząco wpłynęły na występowanie chorób zakaźnych w różnych regionach świata. Globalne ocieplenie powoduje szereg zjawisk, takich jak zmiana tras wędrówek ptaków migrujących, pojawienie się nowych gatunków zwierząt, inwazyjnych komarów i kleszczy, a także nowych patogenów na terenach dotąd przez nie niezasiedlonych.

Wyższe temperatury wydłużają sezon aktywności komarów Aedes aegypti, które przenoszą wirusy dengi, Ziki i chikungunii. Wraz ze wzrostem temperatur i łagodniejszymi zimami rośnie również liczba przypadków chorób przenoszonych przez kleszcze, a w Europie w ostatnich latach odnotowano znaczny wzrost zachorowań na kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). Susze i mniejsze opady powodują spadek poziomu wód w rzekach, co zwiększa stężenie patogenów bytujących w wodzie. Istotnym czynnikiem jest także wilgotność powietrza – w przypadku grypy niska wilgotność zwiększa ryzyko zachorowania. Wymienione zmiany klimatyczne wpływają również na transmisję innych chorób zakaźnych, takich jak czerwonka, wirusowe zapalenie wątroby typu A, gorączka krwotoczna, dur brzuszny, malaria czy schistosomatoza.

W obliczu przewidywanego nasilenia obecnych trendów klimatycznych, analiza ryzyka rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych powinna uwzględniać wpływ zmian klimatu, co umożliwi szybką interwencję zaraz po wykryciu zagrożenia. Zmiany klimatyczne mogą stanowić istotny wskaźnik prognozowania wybuchów epidemii, pozwalając organizacjom rządowym na podjęcie odpowiednich środków prewencyjnych i lepsze przygotowanie się na potencjalne zagrożenia.

Dane z publikacji naukowych

Badania wykazały, że ocieplenie klimatu, degradacja warstwy ozonowej, zakłócenia ekosystemów morskich, zmiany w cyklu wody wynikające z zaburzeń systemów hydrologicznych oraz niedobór żywności zakłócają cykl gospodarz–wektor–patogen. Skutkiem tego jest zazwyczaj większa przeżywalność patogenów, rozszerzenie zasięgu występowania wektorów oraz większa podatność gospodarzy na zachorowania. Wyższe temperatury oraz częstsze występowanie ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak powodzie czy susze, przesuwają geograficzne bariery dla czynników chorobotwórczych (wirusów i bakterii) oraz ich wektorów.

Przegląd danych literaturowych z 2022 roku, opublikowany na łamach czasopisma „Nature Climate Change”, wskazuje, że spośród 375 badanych chorób zakaźnych aż 218 (58%) nasiliło się w wyniku zmian klimatu. Główne czynniki wpływające na choroby wywoływane przez wirusy, bakterie, grzyby czy pierwotniaki to: podwyższona temperatura, opady, powodzie, susze, burze, zmiany w pokryciu terenu, zmiany klimatyczne w oceanach, pożary, fale upałów oraz wzrost poziomu morza. Analizowane choroby zakaźne były głównie przenoszone przez wektory, ale odnotowano również przypadki transmisji przez wodę, powietrze, kontakt bezpośredni i drogę pokarmową.

Inne badanie, również opublikowane na łamach „Nature”, przedstawiło symulację wpływu zmian klimatycznych do roku 2070 na zasięg geograficzny 3139 gatunków ssaków i wirusów, które przenoszą. Naukowcy przewidują, że gatunki ssaków zaczną gromadzić się w nowych konfiguracjach na wyższych szerokościach geograficznych, w obszarach o wysokiej różnorodności biologicznej oraz w regionach o dużej gęstości zaludnienia w Azji i Afryce, co może prowadzić do międzygatunkowego przenoszenia wirusów.

Podsumowanie

Transmisja chorób zakaźnych zależy m.in. od współzależności między patogenem a gospodarzem, natomiast ich przeżywalność i rozprzestrzenianie są bezpośrednio związane z warunkami klimatycznymi i środowiskowymi. Każda zmiana klimatu sprzyjająca przetrwaniu wektorów i patogenów pośrednio wpływa więc na zdrowie ludzi. Aby przeciwdziałać sytuacjom kryzysowym i rozprzestrzenianiu się patogenów, kluczowe jest nie tylko zwiększenie dostępu do opieki zdrowotnej, zwłaszcza w krajach rozwijających się, ale również podnoszenie świadomości społecznej na temat związku między zmianami klimatycznymi a zdrowiem publicznym.

Działania takie jak ograniczenie emisji gazów cieplarnianych, wykorzystanie odnawialnych źródeł energii oraz ochrona terenów leśnych mogą przyczynić się do spowolnienia zmian klimatycznych. Poprawa warunków sanitarnych i infrastruktury wodno-kanalizacyjnej to kolejny istotny krok, który zmniejsza ryzyko rozprzestrzeniania się patogenów. Konieczna jest także ścisła współpraca międzynarodowa w zakresie monitorowania chorób i adaptacji do zmian klimatycznych, aby skuteczniej reagować na przyszłe zagrożenia epidemiologiczne w skali globalnej.

Piśmiennictwo

1. Uwishema O. et al., Impacts of environmental and climatic changes on future infectious diseases, Correspondence. International Journal of Surgery, 2023 (109): 167–170.
2. Mora C. et al., Over half of known human pathogenic diseases can be aggravated by climate change, Nature Climate Change, 2022 (12): 869–875.
3. Piekarz A. et al., Związek między zmianą klimatu a chorobami zakaźnymi, Krajowy Ośrodek Zmian Klimatu Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy.
4. https://www.euroimmunblog.com/increasing-spread-of-infectious-diseases-due-to-climate-change/ [dostęp: 28.10.2024].
5. Pancer K., Globalne ocieplenie. Jakie patogeny dotarły do Europy?, Państwowy Instytut Zdrowia Publicznego-PZH-PIB Zakład Wirusologii, Jesienna Szkoła Immunologii 2024.