Choroba Alzheimera (AD, ang. Alzheimer’s disease) stanowi najczęstszą przyczynę demencji na świecie. Jest to trwała choroba neurodegeneracyjna, prowadząca do postępującej utraty komórek nerwowych w mózgu. Mimo że pierwsze objawy kliniczne zazwyczaj ujawniają się po osiągnięciu wieku 60–65 lat, procesy patologiczne, które wiodą do neurodegeneracji, rozpoczynają się nawet 30 lat wcześniej. Przypuszcza się, że w Polsce aż 600 000 osób może być dotkniętych AD lub chorobami pokrewnymi, a prognozy wskazują, że do 2050 r. liczba ta może ulec podwojeniu, osiągając poziom przekraczający 1,2 mln osób. Zjawisko starzenia się populacji, tzw. silver tsunami, sprawia, że schorzenia związane z wiekiem stają się coraz większym wyzwaniem dla systemu ochrony zdrowia.

W walce z demencją niezwykle istotny jest czas. W Polsce od pierwszej wizyty pacjenta u lekarza rodzinnego do postawienia diagnozy AD upływa przeciętnie 24 miesiące. To jeden z najgorszych wyników w Europie! Tymczasem poprawa procesu diagnostycznego i szybkie rozpoczęcie farmakoterapii mogłyby wydłużyć średni okres samodzielnego funkcjonowania pacjenta o dwa lata i zmniejszyć liczbę osób znajdujących się w zaawansowanych stadiach otępienia. Konieczne jest więc wprowadzenie systemu badań przesiewowych, które umożliwią wcześniejsze wykrywanie AD i wdrażanie odpowiedniego leczenia.

Opóźnienie diagnozy albo jej brak oznacza, że pacjenci tracą możliwość skorzystania z terapii spowalniających rozwój choroby, gdy staną się one w Polsce dostępne.

Jak przebiega leczenie choroby Alzheimera w Polsce

Obecnie opcje leczenia choroby Alzheimera są znacząco ograniczone. Na polskim rynku dostępne są jedynie cztery leki przepisywane pacjentom z AD. Są nimi: donepezil, galantamina i rywastygmina, które należą do inhibitorów odwracalnych acetylocholinoesterazy (AChE), oraz memantyna, która jest niekompetycyjnym antagonistą receptorów NMDA wobec glutaminianu.

W ciągu ostatnich dwóch dekad nie wprowadzono na europejski rynek żadnego nowego leku przeznaczonego do leczenia AD. Wszystkie obecnie stosowane działają jedynie na objawy, co oznacza, że poprawiają funkcjonowanie pacjentów, lecz nie wpływają na procesy patofizjologiczne, które prowadzą do rozwoju i progresji samej choroby.

Nowa nadzieja dla pacjentów z chorobą Alzheimera

AD charakteryzuje się akumulacją w mózgu białek o nieprawidłowej strukturze, głównie beta-amyloidu (Aβ) oraz białka tau. To gromadzenie się patologicznych białek prowadzi do uszkodzenia i obumarcia komórek nerwowych, co skutkuje ograniczeniem wytwarzania przez nie substancji przekaźnikowych, odgrywających kluczową rolę w prawidłowym funkcjonowaniu mózgu. Ponadto toksyczne formy Aβ aktywują mikroglej i astrocyty, a to prowadzi do przewlekłego stanu zapalnego w ośrodkowym układzie nerwowym i przyczynia się do utraty synaps i neuronów.

Obecnie istnieje ponad sto projektów badawczych, które znajdują się w drugiej lub trzeciej fazie badań klinicznych i mają na celu opracowanie nowych medykamentów skutecznych w walce z AD. Wśród potencjalnych leków, które mogą wpłynąć na przebieg tej choroby, często pojawiają się substancje ukierunkowane na procesy związane z tworzeniem i usuwaniem Aβ oraz białka tau, a także związki o działaniu przeciwzapalnym. W ostatnich latach szczególną uwagę zyskały strategie oparte na immunizacji, zarówno biernej (za pomocą przeciwciał), jak i czynnej (poprzez szczepionki).

Warto odnotować, że Amerykańska Agencja Żywności i Leków (FDA, ang. Food and Drug Administration) zatwierdziła już dwa pierwsze leki, które mają potencjał modyfikowania przebiegu AD. Pierwszym z nich jest adukanumab, opracowany przez firmę Biogen i zarejestrowany 7 czerwca 2021 r. Drugi to lekanemab, stworzony przez firmy BioArctic, Eisai i Biogen, który uzyskał zgodę FDA 6 stycznia 2023 r. Oba te leki to przeciwciała monoklonalne skierowane przeciwko patologicznym formom Aβ.

W artykule opublikowanym w lipcu 2023 r. na łamach czasopisma „JAMA” ogłoszono wyniki badań nad donanemabem, kolejnym lekiem przeciwdziałającym AD. Naukowcy uważają, że choć badania nad nim są jeszcze dalekie od zakończenia, wprowadzenie trzeciego leku nowej generacji otwiera nowy rozdział w terapii tej choroby.

Donanemab to następne przeciwciało monoklonalne, które atakuje nagromadzone złogi amyloidu w mózgu. Najnowsze badanie wykazało, że terapia oparta na tym leku spowalniała pogarszanie się zdolności poznawczych o około 35% u pacjentów z niewielką lub umiarkowaną ilością białka tau. To wynik zbliżony do tego, który uzyskano przy stosowaniu zatwierdzonego już przez FDA lekanemabu.

Badania przesiewowe – biomarkery AD

Z dotychczasowych badań jasno wynika, że terapie wykorzystujące nowe leki będą najbardziej efektywne, gdy zostaną wprowadzone we wczesnym stadium procesu chorobowego. Identyfikacja pacjentów w takiej fazie choroby jest możliwa dzięki badaniom biomarkerów AD w płynie mózgowo-rdzeniowym. W celu kwalifikacji pacjentów do leczenia przeciwciałami monoklonalnymi niezbędne będzie zatem wprowadzenie laboratoryjnych badań przesiewowych. W przyszłości biomarkery AD mogą także odgrywać istotną rolę w monitorowaniu efektów takiej terapii.

W Polsce dostępność testów w kierunku biomarkerów AD jest nadal bardzo ograniczona, ponieważ tylko nieliczne wyspecjalizowane placówki oferują analizę płynu mózgowo-rdzeniowego.

Oferta EUROIMMUN

Poznaj testy IVD wykorzystywane w diagnostyce choroby Alzheimera.

Testy firmy EUROIMMUN umożliwiają wiarygodną ocenę biomarkerów AD w płynie mózgowo-rdzeniowym. Dostępne są testy ELISA służące do wykrywania następujących parametrów:

• beta-amyloid 1-42 (Beta-Amyloid (1-42) ELISA – nr kat. EQ 6521-9601- L),
• beta-amyloid 1-40 (Beta-Amyloid (1-40) ELISA – nr kat. EQ 6511-9601- L),
• całkowity poziom białka tau (Total Tau ELISA – nr kat. EQ 6531-9601- L),
• fosforylowane białko tau (pTau (181) ELISA – nr kat. EQ 6591-9601- L).

Dzięki dołączonym do zestawów testowych kalibratorom i kontrolom testy ELISA pozwalają uzyskać wyniki o wysokiej precyzji i powtarzalności. Istotnym atutem testów EUROIMMUN jest możliwość pełnej automatyzacji oraz jednolite protokoły inkubacji, co umożliwia przeprowadzanie różnych testów jednocześnie.

Jakie będą koszty nowych terapii w AD

Doktor Gil Rabinovici, dyrektor Centrum Badań Choroby Alzheimera (University of California, San Francisco), ocenia, że dostępność nowatorskich leków „to prawdopodobnie początek nowego rozdziału w erze molekularnych terapii choroby Alzheimera i pokrewnych chorób neurodegeneracyjnych”. Nowe leki nie są jeszcze stosowane w Europie, a przez to koszty leczenia tymi preparatami na rynku europejskim są wciąż nieznane, ale wiadomo już, że ten rodzaj terapii będzie bardzo drogi. Mamy nadzieję, że w Polsce będzie możliwa choćby jej refundacja w ramach programów lekowych, aczkolwiek dostępność przeciwciał monoklonalnych w leczeniu AD zostanie wtedy niewątpliwie mocno ograniczona.

Piśmiennictwo

1. Wojcieszak J., Adukanumab i lekanemab – dwa nowe przeciwciała przeciw patologicznym formom amyloidu beta w terapii choroby Alzheimera, Farmacja Polska, ISSN 0014-8261 (print); ISSN 2544-8552 (on-line)
2. https://www.euroimmun.pl/badania-laboratoryjne-w-chorobie-alzheimera/
3. https://www.termedia.pl/neurologia/Naukowcy-twierdza-ze-zbliza-sie-poczatek-nowej-ery-w-leczeniu-alzheimera,52360.html
4. https://www.medonet.pl/choroby-od-a-do-z/choroby-i-zaburzenia-psychiczne,zatwierdzono-nowy-lek-na-alzheimera–kto-moze-go-otrzymac–jest-sporo-kontrowersji,artykul,91507971.html
5. https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C97648%2Ctrzeci-lek-na-alzheimera.html